شاید این روزها زیاد شنیده باشید که در اخبار یا تحلیل‌های سیاسی از «مکانیزم ماشه یا اسنپ بک» صحبت می‌کنند. ممکن است این سؤال برایتان پیش بیاید که اصلاً مکانیزم ماشه یا اسنپ بک چیست و چرا این‌قدر مهم است؟ چرا وقتی صحبت از تحریم ایران یا نقض برجام می‌شود، همه نگاه‌ها به سمت این مکانیزم می‌رود؟ در ادامه تلاش می‌کنیم مکانیسم ماشه را به زبان ساده برای شما توضیح بدهیم، درباره معایب فعال شدن آن صحبت کنیم و نگاهی به عواقب آن برای ایران داشته باشیم.
فهرست مطالب
مکانیسم ماشه چیست؟
برای پاسخ به این سؤال که مکانیسم ماشه چیست؟ باید به متن توافق هسته‌ای برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل نگاهی بیندازیم. مکانیسم ماشه به زبان ساده یعنی اگر یکی از اعضای برجام احساس کند که ایران تعهدات خود را نقض کرده، می‌تواند فرآیندی را فعال کند که در نهایت همه تحریم‌های بین‌المللی قبلی بدون نیاز به اجماع، دوباره اعمال شوند. این فرایند در اصطلاح حقوق بین‌الملل به مکانیسم ماشه یا اسنپ بک شناخته می‌شود.
معنای اسنپ بک چیست؟
واژه Snapback در اصل از واژگان تجاری گرفته شده و به معنی «بازگشت فوری» است. در فضای سیاسی، منظور این است که تحریم‌هایی که با برجام لغو شده بودند، می‌توانند تنها با ادعای یک کشور مبنی بر نقض توافق، پس از گذشت ۳۰ روز، بدون نیاز به رأی‌گیری دوباره در شورای امنیت، به‌صورت خودکار بازگردند. این ویژگی باعث شده تا مکانیسم ماشه بسیار بحث‌برانگیز و البته یک‌طرفه تلقی شود.
طرح اسنپ بک در چارچوب مکانیسم ماشه ایران موضوعی است که همچنان آثار آن در سطح روابط بین‌المللی باقی مانده. پایه بسیاری از اختلافات بین ایران و قدرت‌های غربی نیز بر همین مبناست.
مکانیسم ماشه چگونه فعال می‌شود؟
حالا که متوجه شدیم مکانیسم ماشه در برجام چیست؟ و چه نقشی در چارچوب آن دارد، وقت آن است که مراحل دقیق فعال‌سازی آن را بررسی کنیم. مکانیسم ماشه یا Snapback به‌گونه‌ای طراحی شده که مسیر چهار مرحله‌ای نسبتاً سریع و برگشت‌ناپذیری دارد. این روند در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت پیش‌بینی شده و با هدف بازگرداندن تحریم‌ها بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد، تعریف شده است.
مرحله اول: اعلام شکایت در کمیسیون مشترک برجام
اگر یکی از اعضای توافق احساس کند که ایران تعهدات خود را نقض کرده، می‌تواند موضوع را رسماً به کمیسیون مشترک برجام ارجاع دهد. این کمیسیون متشکل از تمام طرف‌های باقی‌مانده در توافق است و وظیفه دارد ظرف ۱۵ روز درباره موضوع تصمیم‌گیری کند.
مرحله دوم: ارجاع به سطوح بالاتر
در صورتی‌که کمیسیون نتواند اختلاف را حل کند، موضوع به سطح وزرای خارجه یا نهادی شبیه به هیئت داوری برده می‌شود. این مرحله نیز محدودیت زمانی دارد و باید ظرف ۱۵ روز بررسی شود. البته این بازه زمانی می‌تواند با توافق طرفین کمی تمدید شود.
مرحله سوم: طرح شکایت در شورای امنیت
اگر همچنان اختلاف حل نشده باقی بماند، کشور شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد. در این مرحله، شورای امنیت موظف است ظرف ۳۰ روز درباره صدور قطعنامه‌ای برای تداوم تعلیق تحریم‌ها تصمیم‌گیری کند.
مرحله چهارم: فعال شدن Snapback و بازگشت تحریم‌ها
اگر تا پایان مهلت ۳۰ روزه، شورای امنیت نتواند قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق صادر کند (که با وتوی کشور شاکی قابل‌پیش‌بینی است)، مکانیسم ماشه فعال می‌شود و تمامی تحریم‌های سابق شورای امنیت علیه ایران به‌طور خودکار بازمی‌گردند.
نقش قطعنامه ۲۲۳۱ و مکانیسم ماشه
قطعنامه ۲۲۳۱ سندی است که بعد از امضای برجام در سال ۲۰۱۵ تصویب شد و چارچوب حقوقی برجام در شورای امنیت را مشخص کرد. در همین قطعنامه، سازوکاری به نام مکانیسم ماشه گنجانده شده که عملاً راه را برای بازگشت تحریم‌ها باز می‌گذارد. این قطعنامه بسیار کلیدی است، چون بدون آن اجرای اسنپ بک امکان‌پذیر نبود.
عواقب فعال شدن مکانیسم ماشه علیه ایران چیست؟
فعال شدن مکانیسم ماشه یا همان Snapback علیه ایران، یکی از سناریوهای پرهزینه و حساس در روابط بین‌الملل است. مکانیسم ماشه اروپا علیه ایران چیست؟ سازوکاری برگشت‌ناپذیر در چارچوب برجام است که در صورت فعال شدن، تمامی تحریم‌های چندجانبه سازمان ملل که پس از توافق هسته‌ای لغو شده بودند، دوباره بازمی‌گردند.
بازگشت تحریم‌های سازمان ملل
در صورت فعال شدن Snapback، همه تحریم‌های گذشته شورای امنیت، حتی آن‌هایی که با اجماع بین‌المللی تعلیق شده بودند، به حالت اولیه بازمی‌گردند. این تحریم‌ها شامل موارد متعددی است که عملاً دست ایران را در عرصه اقتصاد جهانی می‌بندد:
- محدودیت شدید در فعالیت‌های بانکی و نقل‌وانتقال‌های مالی بین‌المللی
- ممنوعیت فروش نفت و فرآورده‌های نفتی به بازارهای جهانی
- تحریم صنعت بیمه، کشتیرانی، حمل‌ونقل هوایی و دسترسی به خدمات بندری
- مسدود شدن دارایی‌های ایران در خارج از کشور و قطع بخش مهمی از روابط تجاری با دیگر کشورها
تأثیر اقتصادی بر ایران
بازگشت تحریم‌ها نه‌تنها بر اقتصاد کلان، بلکه بر زندگی روزمره مردم نیز اثر مستقیم می‌گذارد. کاهش درآمدهای نفتی، اختلال در تجارت خارجی، افزایش تورم و ریزش ارزش ریال از پیامدهای احتمالی این فرآیند است. شرکت‌ها و بانک‌های خارجی نیز که حتی قصد همکاری محدود با ایران را داشته باشند، به‌دلیل ترس از مجازات‌های ثانویه آمریکا یا محدودیت‌های شورای امنیت، عقب‌نشینی می‌کنند.
تأثیر سیاسی و امنیتی
از منظر سیاسی، عواقب مکانیسم ماشه موقعیت ایران را در عرصه دیپلماسی تضعیف می‌کند. شکاف بین جناح‌های سیاسی داخلی ممکن است عمیق‌تر شود و بی‌اعتمادی نسبت به مذاکره با غرب افزایش یابد. از سوی دیگر، ممکن است ایران بیش از پیش به اتحاد با قدرت‌هایی مثل روسیه و چین گرایش پیدا کند که خود ممکن است تبعات ژئوپلیتیکی داشته باشد.
خطر انزوای دیپلماتیک
مهم‌ترین پیامد بلندمدت در تاریخ مکانیسم ماشه، انزوای دیپلماتیک ایران است. حتی اگر چین و روسیه از اجرای تحریم‌ها خودداری کنند، ساختار قدرت جهانی که بر پایه دلار و ارتباطات بانکی بین‌المللی استوار است، عملاً سایر کشورها را وادار به پیروی از این تحریم‌ها می‌کند. همین موضوع باعث می‌شود تا ایران در فضای محدودتر جهانی قرار بگیرد که هم بر اقتصاد و هم بر جایگاه سیاسی‌اش اثرگذار است.
سخن پایانی
مکانیسم ماشه ایران را در معرض تهدید جدی قرار می‌دهد؛ تهدیدی که نه‌تنها اقتصاد کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه می‌تواند مسیر دیپلماسی را هم برای سال‌ها مسدود کند. بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ و مکانیسم ماشه، تنها یک کشور از اعضای دائم شورای امنیت می‌تواند این روند را شروع کند و تحریم‌ها را برگرداند.
مکانیزم ماشه یا اسنپ بک چیست؟ زنگ خطری دائمی است که بالای سر برجام باقی مانده و هر لحظه ممکن است فعال شود. برای پیگیری تأثیرات احتمالی تحریم‌ها بر قیمت طلا و بازارهای مالی، به طلاین سر بزنید. طلاین جدیدترین تحلیل‌ها را درباره بازار طلا در اختیار شما قرار می‌دهد.
سوالات متداول
مکانیسم ماشه علیه ایران کی فعال می‌شود؟
اگر یکی از اعضای برجام ادعا کند که ایران به تعهداتش پایبند نبوده و این ادعا را به شورای امنیت ببرد، پس از گذشت ۳۰ روز و در صورت عدم تصویب قطعنامه مخالف، تحریم‌ها دوباره فعال می‌شوند. هنوز این روند به‌صورت رسمی شروع نشده اما برخی نشانه‌ها از احتمال آن خبر می‌دهند.
تحریم‌های مکانیسم ماشه شامل چیست؟
این تحریم‌ها شامل محدودیت‌های شدید بانکی، نفتی، کشتیرانی، بیمه و همچنین انسداد دارایی‌ها و ممنوعیت فروش سلاح به ایران است. این تحریم‌ها همگی مربوط به قبل از امضای برجام هستند و در صورت فعال شدن اسنپ بک، دوباره به‌طور کامل برمی‌گردند.
اگر مکانیسم ماشه فعال شود چه می‌شود؟
فعال شدن مکانیسم ماشه تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران را فوراً بازمی‌گرداند. این اتفاق می‌تواند باعث شوک اقتصادی، کاهش ارزش ریال، خروج شرکت‌های خارجی و افزایش تنش‌های سیاسی داخلی و بین‌المللی شود.
